Podstawowe pojęcia psychoanalityczne: acting out
Damian D. Brela
Pojęcie acting out tak mocno wpisało się w dyskurs psychologii klinicznej oraz psychiatrii, że ciężko obecnie jest wydzielić wyraźnie ramy terminologiczne tego pojęcia z ww. dziedzin od psychoanalitycznego rozumienia.
W warunkach polskich acting out jest stosowany w swojej podstawowej formie językowej lub tłumaczone jest najczęściej jako “rozegranie w działaniu” (Laplanche, Pontalis, 1996; Fhaner, 1996; Krzyżowski, 2010). W języku francuskim jest to “mise en acte”, natomiast w języku niemieckim “agieren”.
Omawiane pojęcie pochodzi z angielskiego rzeczownika an act oraz czasownika to act. Jako rzeczownik znaczy w j. polskim: akt, czyn, postępek, gra, ustawa (w sensie prawnym); a jako czasownik znaczy: działać, grać (rolę, w teatrze), postępować (towards -wobec), zachowywać się, funkcjonować (as – jako, like – jak). It’s only an act – to tylko poza; act of God – siłą wyższa, klęska żywiołowa; in the act of – w trakcie; to catch sb in the act – łapać kogoś na gorącym uczynku; to act the fool (brytyjskie) – udawać głupiego. Inne formy językowe:
to act on – działać (podziałać) na…, postępować (postąpić) zgodnie z…;
to act out – odgrywać, odegrać, urzeczywistniać, urzeczywistnić (np. fantazje).
Przytoczone hasła ze Słownika Angielsko-Polskiego Collins pod redakcją prof. dr. hab. Jacka Fisiaka mają na celu pokazanie zakres stosowania wyrażenia to act out. Ani wyżej wymieniony słownik, ani żaden inny nie przewiduje wyrażenia to act in.
W polskiej literaturze naukowej z zakresu psychologii, psychoanalizy i psychiatrii pojawiało się błędne rozróżnienie na acting out i acting in (por. Laplanche, Pontalis, 1996). Błąd ten skojarzyć można z historią odkrycia procesu rozegrania w działaniu. Według tej błędnej koncepcji acting out miał się odnosić do działania poza gabinetem psychoterapeuty, podczas gdy acting in miało się odnosić do działania w gabinecie, w trakcie sesji.
Sigmund Freud podczas prowadzenie psychoanalizy swoich pacjentów zauważył u niektórych z nich pewną tendencję do “rozgrywania w działaniu” (agieren) poza sesją impulsów popędowych wzbudzanych podczas analizy. Freud nie różnicował zjawiska rozgrywania w działaniu wypartych treści od rozegrania w przeniesieniu podczas sesji oraz rozegrania poza sesją. Jedyne na co kład nacisk, to fakt, że pacjenci rozgrywając swoje impulsy w działaniu poza sesją analityczną nie mając możliwości opracowania, uświadomienia sobie wypartej treści wywołującej owe działanie. Podczas analizy rozgrywane w działaniu treści można zinterpretować, a więc wyparte treści z powrotem wprowadzić do świadomości pacjenta. Freud napisał: “Jest dla nas bardzo niepożądane, jeśli pacjent rozgrywa w działaniu (agiert) poza przeniesieniem, zamiast sobie przypominać; dla naszych celów idealne byłoby, gdyby pacjent zachowywał się możliwie najnormalniej poza leczeniem, a swe nienormalne reakcje przejawiał jedynie w przeniesieniu [w gabinecie – przyp. mój]” (Freud, 1938/1975).
Błąd w tworzeniu pary acting out i acting in może wynikać albo z błędnego wnioskowania z anglojęzycznych tłumaczeń prac Freuda, w których agieren jest pod postacią to act out lub z błędu słowotwórczego, skoro jest to act out – na zewnątrz, to to act in – wewnątrz.
Pojęcie rozegranie w działaniu w języku angielskim istnieje tylko jako acting out – bez względu czy mówimy o zjawisku dziejącym się podczas sesji terapeutycznej czy poza nią, poza gabinetem.
Wracając do terminologii i znaczenia psychologicznego acting out, przytoczę kilka definicji:
“Czynność, w której jednostka wyraża oraz powtarza nieświadome fantazje, pragnienia, lub konflikty psychiczne. Czynności te odznaczają się na ogół impulsywnością w tym sensie, że odbiegają od normalnego zachowania owej jednostki.” – Słownik Psychoanalizy (Fhaner, 1996, s. 215).
W tej definicji rozegranie uznaje się jako zastępujące świadomie przypominanie sobie i słowną reprezentację treści. W sytuacji terapeutycznej rozegranie w działaniu pozostaje w bliskim związku z przeniesieniem. Występuje ono jednak również w życiu codziennym. Obudzone podczas sesji impulsy dążą do realizacji poza sesją utrudniając w ten sposób przepracowywanie, opóźniając tym samym zmiany terapeutyczne. Pacjent nie uświadamiając sobie ich źródeł pozostaje nadal pod ich nieświadomym wpływem (por. Freud, 1938/1975). Czynności rozgrywane w działaniu mogą być bardzo różne. Np. zachwiania gwałtowne, agresywne, autoagresywne, przestępcze, czy też kaprysy lub czynności pomyłkowe. W każdym razie zazwyczaj towarzyszy im impulsywność, która nawet dla jednostki jest czymś mało racjonalnym do czego pacjent poszukuje racjonalnego wytłumaczenia. Rozegranie w działaniu zawsze jest oznaką tzw. powrotu wypartego (Fhaner, 1996).
Z punktu widzenia psychodynamicznej psychiatrii acting out jest traktowany jako rodzaj prymitywnego mechanizmu obronnego i oznacza: “impulsywne działanie będące wyrazem nieświadomych pragnień bądź fantazji, mające na celu uniknięcie bolesnych emocji” (Gabbard, 2015, s. 50).
W Lexicon of Psychiatry and Related Disciplines pojęcie to zostało opisane jako: “(…) rodzaj zachowań, w których poprzez działanie wyrażane są bezpośrednio nieuświadomione impulsy. Dzięki temu można uniknąć uświadomienia sobie towarzyszących zwykle tym impulsom emocji. Acting out jest jednym z mechanizmów obronnych, często prowadzącym do działań aspołecznych.” (Materska, Tyszka, 1997 za: Krzyżowski, 2010 s. 22-23).
Każda z wymienionych definicji – jakkolwiek brzmi – prowadzi do podobnego rozumienia zjawiska acting out, “czyli tendencji impulsywnej mającej charakter powtarzania jakiegoś elementu z przeszłości i odtwarzania go w działaniu zamiast przypominania go sobie i zwerbalizowania” (Gabbard, 2015, s. 191).
Literatura
Fhaner S. (1996). Słownik psychoanalizy. Gdańsk, GWP.
Fisiak J. (red.) (1996). Słownik Angielsko-Polski Collins. Warszawa, Polska Oficyna Wydawnicza “BGW”.
Freud S. (1938/1975). Zarys psychoanalizy. [W:] Poza zasadą przyjemności, PWN, Warszawa, 1975.
Gabbard G.O. (2015). Psychiatria psychodynamiczna w praktyce klinicznej. Nowe wydanie zgodne z klasyfikacją DSM-5. Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Krzyżowski J. (2010). Lexicon of Psychiatry & Related Disciplines. Leksykon Psychiatrii i Nauk Pokrewnych. Warszawa, MEDYK.
Laplanche J., Pontalis J.-B. (1996). Słownik psychoanalizy pod kierunkiem Daniela Lagache’a. Warszawa, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne.
Materska M., Tyszka T. (red.) (1997). Psychologia i poznanie. Warszawa, PWN.
Psycholog Damian D. Brela 